ΑΡΘΡΟ

ΑΠΟΡΙΑ ΠΡΟΣ ΤΑ ΕΘΝΗ (*)
Ή ΤΟ ΜΕΤΕΩΡΟ ΒΗΜΑ ΤΟΥ ΕΠΑΝΑΠΑΤΡΙΖΟΜΕΝΟΥ ΕΛΛΗΝΑ
Του Παναγιώτη Μποσνάκη

Kάθε φορά που βρίσκομαι στην Ευρώπη ή στην Αμερική μπορώ να αναπνέω έναν αέρα δημιουργίας και ελευθερίας. Εκεί βλέπεις ότι ο κόσμος προχωρά ακάθεκτος με ταχύτατα βήματα. Για παράδειγμα, πέρυσι είχα την ευχάριστη εμπειρία να γίνω δέκτης μιάς πρόσκλησης εκ μέρους του Πανεπιστημίου Royal Holloway του Λονδίνου που υλοποιούσε πρόσκληση του Υπουργείου Πολιτισμού της Αγγλίας και αναζητούσε άλλους Ευρωπαίους εταίρους. Το πρόγραμμα αφορούσε έρευνα για «ηχητικά περιβάλλοντα και άλλες συναφείς εφαρμογές» («sound landscapes and relevant applications»). Mου ζητήθηκε να αναλάβω το θέμα του «ποιητικού λόγου» σε σχέση με εφαρμογές ήχου συναδέλφων μουσικών. Πρόταση πέρα για πέρα πρωτοποριακή που με δυσκόλεψε πολύ για το επίπεδο των απαιτήσεων που εξέφραζε αλλά όμως και πολύ διδακτική. Κοντά σ’ αυτό έμαθα και για πολλά άλλα ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα που κάνει το Υπουργείο Πολιτισμού της Αγγλίας, προγράμματα που δυστυχώς απέχουν έτη φωτός από τη μίζερη Ελληνική πραγματικότητα. Και να σκεφτεί κανείς ότι πρόκειται για κοινά Ευρωπαϊκά προγράμματα στα οποία θα μπορούσε να συμμετέχει και το Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού, όμως εδώ η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική. Ή να σκεφτεί κανείς πάλι τις διάφορες προσκλήσεις που δεχόμαστε είτε από διεθνείς πολιτιστικούς φορείς ή Πανεπιστήμια του εξωτερικού για διάφορες διεθνείς εκδηλώσεις, όπως, για παράδειγμα, το Αφρικανικό Φεστιβάλ για Performing Arts στο Γιοχάνεσμπουργκ που φιλοξένησε καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο ή το ανάλογο φετεινό στη Γκάνα. Στην Ελλάδα όμως τίποτα, κάτι μικροεκδηλώσεις χωρίς κανένα πρόγραμμα και προοπτική που ξοδεύουν τεράστια ποσά για ασχέτους λόγους για διαφήμιση και δημοσιογραφική προβολή.
Τα τελευταία χρόνια μιά καινούργια πραγματικότητα αναδύεται στην Ευρώπη. Ολο και περισσότερο κάνουν την εμφάνισή τους νέα Πανεπιστημιακά ιδρύματα με έντονο διεπιστημονικό και διαπολιτισμικό χαρακτήρα και περιεχόμενο σπουδών. Πανεπιστήμια που συνήθως παρουσιάζονται ιδιαιτέρως δεκτικά σε καινοτόμες δραστηριότητες και στα οποία συχνά διδάσκουν κάποια από τα καλύτερα μυαλά της Ευρώπης, τουλάχιστον αν κρίνω από τους τομείς των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών επιστημών. Με εξαίρεση την Ελλάδα και μία ή δύο ακόμη χώρες, όλες οι υπόλοιπες έχουν τουλάχιστον ένα τέτοιο διεθνές Πανεπιστήμιο. Η Αγγλία είναι η χώρα που έχει ξεφύγει προς τα μπρός με το να έχει επινοήσει μία ιδιαίτερα ελαστική και παραγωγική πολιτική για τα Πανεπιστήμιά της. Εκτός από το Royal Holloway μπορεί να δεί κανείς το Central School of Speech and Drama του Λονδίνου, το Goldsmiths, το King’s και το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου που παρέχουν ένα μεγάλο κύκλο αξιοζήλευτων προγραμμάτων, το College de France στο Παρίσι, το Πανεπιστήμιο της Μάλτας, το Charles στην Πράγα, το Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο στη Φλωρεντία, το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου στην Τουρκία, το Αμερικάνικο Πανεπιστήμιο και το New European College στη γειτονική Βουλγαρία και, τέλος, το Ερευνητικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο στην Ελβετία, Πανεπιστήμιο εξ’ ολοκλήρου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που ίσως να εξελιχθεί σε ένα από τα κορυφαία της Ευρώπης. Κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των ιδρυμάτων είναι η διδασκαλία στην Αγγλική γλώσσα και το διεθνές καθηγητικό και φοιτητικό δυναμικό. Και όπως είπαμε ήδη, η προσδεκτικότητα στις καινοτομίες και τις πρωτοποριακές αντιλήψεις.
Η γνωστή πενιχρή πανεπιστημιακή πραγματικότητα στην Eλλάδα σε συνδυασμό με τον κακώς εννοούμενο κρατισμό, οι καθηγητικές κλίκες και η δημοσιουπαλληλική νοοτροπία είναι μερικά μόνον και ίσως από τα πιό χονδροειδή προβλήματα που δεν θ’ αφήσουν τη χώρα μας να απολαύσει μία τέτοια παιδεία. Λέω μερικά, γιατί δυστυχώς υπάρχουν πολλές και βαθύτερες αιτίες, όπως πολιτισμικές και ιδεολογικές, που δεν μπορούν να ανεχθούν μία ελεύθερη, ζωντανή και αξιοκρατική παιδεία. Πώς θα μπορούσε άλλωστε το Ελληνικό Πανεπιστήμιο εάν έστω και για την πιό χαμηλή βαθμίδα ενός part-time λέκτορα έπρεπε να κάνει διεθνή διαγωνισμό από τουλάχιστον ένα χρόνο πρίν και να δεχτεί αιτήσεις από οποιοδήποτε μέρος της γής, όταν ο κάθε καθηγητής προσπαθεί να καπελώσει με χίλιους-δυό τρόπους το τμήμα και να επιβάλλει τον κολλητό του ή την φιλενάδα του έστω και με κάποια ανταλλάγματα προς κάποιο συνάδελφό του, ακόμη κι αν το εν λόγω άτομο δεν διαθέτει ούτε καν τα στοιχειώδη προσόντα, τότε θα προσαρμόσουν τη θέση στο άτομο (δες φωτογραφικές προσλήψεις που είναι και οι πιό πολλές άλλωστε) και όταν τις θέσεις δεν τις διαφημίζουν συνήθως πουθενά παρά μόνον τις κρεμούν σε χαρτιά μες το κατακαλόκαιρο Ιούλιο μήνα στο κυλικείο της σχολής ή σε κάποιο διάδρομο; Αυτή είναι η ζοφερή Ελληνική ιδιαιτερότητα, η εξαίρεση του κανόνα, η ακαδημαϊκή φαυλότητα και διαφθορά.
Μπροστά σ΄αυτή την κατάσταση, ένα καινούργιο φαινόμενο αρχίζει και κάνει την εμφάνισή του στη χώρα μας. Οι πιό καλοί νεώτεροι επιστήμονές μας αρχίζουν να προσβλέπουν για δουλειά στο εξωτερικό, όπου και η αξιοκρατία είναι εξασφαλισμένη και οι συνθήκες πιό αξιοπρεπείς. Εχει αρχίσει να είναι συνηθισμένο το φαινόμενο κάποιος να μένει στην Αθήνα αλλά να εργάζεται στο Λονδίνο ή στο Παρίσι. Μετά το 2004 σχεδόν όλη η αφρόκρεμα του νεώτερου Ελληνικού επιστημονικού και τεχνολογικού δυναμικού έχει μεταναστεύσει στην Ευρώπη για εργασία. Και στην Ελλάδα ποιοί μένουν; Απλά όσοι έχουν λιγώτερα προσόντα, μέσον, κάποιον συγγενή που θα τους βολέψει στο δημόσιο, ή κάποιο οικογενειακό κώλυμα. Υπάρχουν βεβαίως και καμιά εκατοστή Εδρες Νεοελληνικών Σπουδών σε διάφορα Πανεπιστήμια του εξωτερικού. Απ’ αυτές οι περισσότερες φυτοζωούν και λίγες πραγματικά μπορούν και παράγουν σοβαρή δουλειά. Βοήθεια ουσιαστική από την Ελλάδα καμιά, σχεδιασμός μηδέν, άγνοια πλήρης! Ή πάλι να σκεφτεί κανείς ότι η Ελλάδα σήμερα διαθέτει αναλογικά τα περισσότερα μεταπτυχιακά και διδακτορικά διπλώματα στην Ευρώπη, έχει την πρωτειά στην απόδοση της εκπαίδευσης, αποτέλεσμα το οποίο επετεύχθη χάρις στα μεγάλα ποσά που έχει ξοδέψει η κάθε Ελληνική οικογένεια για να στείλει τα παιδιά της να μορφωθούν σε κάποιο μεγάλο Πανεπιστήμιο του εξωτερικού. Και όλο αυτό το υπερπολύτιμο κεφάλαιο η Κυβέρνηση το μετατρέπει σε ακαδημαϊκό προλεταριάτο. Προκαλεί λύπη, αλλά πρέπει να το πούμε μήπως και ξυπνήσει κάποιος και φιλοτιμηθεί. Η Κυβέρνηση είχε έτοιμο το πιάτο το 2004, παρέλαβε ένα τεράστιο επιστημονικό δυναμικό το οποίο αγνόησε επιδεικτικά, το περιθωριοποίησε και το εξευτέλισε. Είκοσι χρόνια αγώνων και προσπαθειών του πιό πολύτιμου κομματιού της Ελληνικής νεολαίας μαζί με τους αγώνες των οικογενειών τους για να στηρίξουν οικονομικά αυτά τα παιδιά στο δύσκολο αγώνα τους πήγαν όλα χαμένα. Εμείς τους λέμε ότι δεν έχουν το δικαίωμα να το κάνουν αυτό. Τους αποδοκιμάζουμε έντονα και τους επιστρέφουμε τη ντροπή. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν αξιοκρατία, να αξιοποιηθεί ο καθένας στην κατάλληλη θέση και η Ελληνική κοινωνία θα πήγαινε μπροστά.
Και κάτι ακόμα: πρίν μερικά χρόνια προτείναμε την ίδρυση του Διεθνούς Κέντρου Ποίησης για την Πρωτοπορία και τη Διαπολιτιστικότητα και μάλιστα η έδρα του να βρίσκεται στην Ελλάδα και όχι σε άλλη Ευρωπαϊκή χώρα. Δύο από τα ιδρυτικά μέλη του Κέντρου ήταν οι ποιητές Άλεν Γκίνσμπεργκ και Οκτάβιο Πάζ οι οποίοι ήθελαν η Ελλάδα να γίνει το κέντρο της ποίησης και όχι η Αμερική. Ο γράφων από προσωπική εμπειρία ήξερε τη μαγεία που θα μπορούσε να ασκήσει η άγρια ομορφιά και το απέραντο γαλάζιο του Πηλίου στους ξένους λογοτέχνες. Γνώριζε τη δύναμη του τοπίου για την έμπνευση και την ομορφιά του ποιητικού λόγου. Δεν βρήκαμε εκεί ανταπόκριση. Σκεφτήκαμε την Σαντορίνη, βρήκαμε άκρη εκεί αλλά δεν θέλαμε να εγκαταλείψουμε την ιδέα του όμορφου Πηλίου. Βρήκαμε ανταπόκριση στην Ευρώπη, αλλά πάλι δεν θέλαμε να εγκαταλείψουμε την συμβολική ιδέα της Ελλάδας. Να σκεφτεί κανείς ότι πρόκειται για το μοναδικό κέντρο μελέτης και έρευνας της λογοτεχνικής πρωτοπορίας στον κόσμο, το μοναδικό στο είδος του. Σήμερα με το κέντρο είναι συνδεδεμένοι συνάδελφοι από τουλάχιστον πενήντα Πανεπιστήμια από διαφορετικές χώρες και αρκετές εκατοντάδες ποιητές της πρωτοπορίας απ’ όλο τον κόσμο, ενώ έχουμε εντοπίσει πάνω από 6000 ποιητές της πρωτοπορίας σε όλο τον κόσμο και κυρίως στις υπό ανάπτυξη χώρες. Στα άμεσα πλάνα μας είναι να ξεκινήσουμε συνεργασίες με κάποια από τα παραπάνω Πανεπιστήμια είτε προσφέροντας πιλοτικά μαθήματα είτε οργανώνοντας κάποια σεμινάρια ή συμπόσια, καθώς επίσης να καθιερώσουμε και δίκτυα ποιητών σε διάφορες χώρες. Τελικά το Κέντρο Ποίησης για την Πρωτοπορία και τη Διαπολιτιστικότητα δεν θα πάει στα αζήτητα, όπως η προσπάθεια του κορυφαίου Νίκου Σκαλκώτα για την Ελληνική Μουσική ή του Γκρέγκορυ Μαρκόπουλου για τον Κινηματογράφο ή του εργαστηρίου σύγχρονης μουσικής του Ιάννη Ξενάκη. Σήμερα οι συνθήκες είναι διαφορετικές και δεν είμαστε τόσο μόνοι. Υπάρχουν διέξοδοι όσο οι φίλοι μας τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό καθημερινά αυξάνονται.

(*) Δανείζομαι τον τίτλο «Απορία προς τα Έθνη» από το ομώνυμο έργο του Πάρι Τακόπουλου όπου με σκωπτική ρητορεία περιγράφει την πορεία των Ελλήνων προς τη Δύση.
Ο Παναγιώτης Μποσνάκης είναι Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, πρώην Σύμβουλος στο Υπουργείο Εξωτερικών και ιδρυτής του Κέντρου Ποίησης για την Πρωτοπορία και την Διαπολιτιστικότητα.