AΡΘΡΟ

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤA
ΤΟΠΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΥΣΤΟΠΙΑΣ
Του Παναγιώτη Μποσνάκη

Βρίσκομαι ανάμεσα σε τρία Συνέδρια αυτές τις ημέρες. Ο Μάιος είναι ο μήνας των Συνεδρίων για τα Πανεπιστήμια, αφού τον μήνα αυτό στριμώχνουν ό,τι δεν πρόλαβαν να κάνουν την υπόλοιπη χρονιά. Τελικά τί γνώση παράγεται στην Ελλάδα; ποιό είναι το πολιτισμικό και αξιακό σύστημα που βρίσκεται πίσω από την παραγωγή γνώσης στη χώρα μας; και όταν μία κυβέρνηση οδεύει προς το τέλος της θητείας της τί απολογισμό μπορεί να κάνει για την ποιότητα της ανώτατης παιδείας και του πολιτισμού; Την εβδομάδα αυτή έγραφα συνεχώς εισηγήσεις για τα παραπάνω Συνέδρια αλλά και πολλές άλλες σκέψεις μού πέρασαν από το μυαλό, σκέψεις που είχα την ευκαιρία να μοιραστώ και με συναδέλφους άλλων χωρών. Πού οδεύει η λογοτεχνία στη σημερινή ηλεκτρονική εποχή; ποιά μορφή μπορούν να έχουν οι λογοτεχνικές σπουδές στο μέλλον;
Το διεθνές Συνέδριο στο Πανεπιστήμιο της Τιμισοάρα της Ρουμανίας αφορούσε το παρόν και το μέλλον της Αγγλικής και Αμερικανικής λογοτεχνίας μαζεύοντας πάνω από εκατό ομιλητές από Ευρώπη και Αμερική. Τη Ρουμανία την είχα πρωτογνωρίσει πριν λίγους μήνες και πραγματικά ήταν μιά χώρα πιό σημαντική απ’ ό,τι την φανταζόμουν. Πέρα από το ζωντανό Ελληνικό κομμάτι στα πέριξ του Βουκουρεστίου και του Δούναβη, υπάρχει και κάτι άλλο: το πείσμα και το πάθος για τη πρόοδο και το καινούργιο. Το Υπουργείο Πολιτισμού της Ρουμανίας είναι το μοναδικό στο κόσμο που συνειδητά και στρατηγικά προωθεί τη λογοτεχνική πρωτοπορία. Μία ολόκληρη λογοτεχνική παράδοση από το 1930 και εντεύθεν έχει αφιερωθεί στην αναζήτηση του καινούργιου και στην περιφρονητική απόρριψη των κατεστημένων θεσμών. Από την Ρουμανία ήξερα το έργο του Andrei Godrescu που ζεί στην Αμερική, τον Tristan Tzara, τον Gherasim Luca και τον Εμινέσκου, τώρα προστέθηκαν πολλοί άλλοι, όπως ο Nikolae Tzone, o Gellu Maum, o Geo Bogza, o Victor Brauner κ.λ.π. Ως Έλληνας που νοιάζεται για όλα αυτά τα θέματα αντιλαμβάνομαι ότι η χώρα αυτή πρόκειται να με απασχολήσει αρκετά στο μέλλον.
Επόμενος σταθμός το Παρίσι. Το Φεστιβάλ Ηλεκτρονικής Ποίησης γίνεται φέτος για πρώτη χρονιά εκτός Αμερικής και διάλεξαν το Παρίσι. Πολλές οι συμμετοχές και τα σημαντικά ονόματα κυρίως γνωστών συναδέλφων από την Αμερική, μόλις που πρόλαβα να τους στείλω μία συνεργασία τελευταία στιγμή. Σχεδόν όλα τα γνωστά ονόματα ηλεκτρονικής ποίησης βρίσκονταν εκεί: o Εdouardo Kac, o Clemente Padin, o Lawrence Upton, o Chris Funkhauser, o Jim Andrews και πολλοί άλλοι. Παρίσι και Βερολίνο αποτελούν τα Ευρωπαϊκά κέντρα όσον αφορά την ηλεκτρονική τέχνη. Χαρακτηριστικοί οι διάλογοι που έγιναν τους τελευταίους τρείς μήνες, οι σκέψεις και οι προβληματισμοί για μία σειρά από θεωρητικά ζητήματα. Τρίτο και τελευταίο γεγονός το VideoDance 2007 στην Αθήνα και την Θεσσαλονίκη. Κι εδώ συνωστισμός από μία νεολαία που προσπαθεί ν’ αρπάξει κάτι, να πιαστεί απ’ όπου μπορεί, αβοήθητη τελείως από το Ελληνικό σύστημα. Στην πειθαρχία και την υπευθυνότητα των ξένων αντιπαραθέτει κανείς την προχειρότητα και τον αυτοσχεδιασμό των Ελλήνων. Όλοι μαζί χωρίς σχεδιασμό, χωρίς προοπτική, σκοπός μας ο εύκολος εντυπωσιασμός του διπλανού μας. Από τέτοιου είδους φεστιβάλ στην Ελλάδα έχω αποκομίσει μία πολύ αρνητική εικόνα. Καμία συζήτηση δεν γίνεται, κανένας προγραμματισμός, τα πάντα περιστρέφονται γύρω από την εφήμερη προβολή. Οι οργανωτές που συνήθως είναι ένα ή δύο το πολύ άτομα προσπαθούν φιλότιμα, καταβάλλουν τεράστια προσπάθεια, το Υπουργείο τους έχει στο φλού μέχρι και την τελευταία μέρα με αποτέλεσμα να μην ξέρουν τί ακριβώς να κάνουν αλλά λείπει ακόμη και η υποδομή. Γιατί πώς γίνεται να κάνεις ένα τέτοιο Φεστιβάλ χωρίς μία σοβαρή επιστημονική επιτροπή; ποιός θα εγγυηθεί για την επιστημονική εγκυρότητα;
Έρχομαι τώρα σε κάποια από τα μείζονα ζητήματα που παρατήρησα. Στους νέους αυτούς ανθρώπους που καλώς ασχολούνται με την ηλεκτρονική τέχνη τους λείπει κυρίως η βαθύτερη φιλοσοφική και ανθρωπιστική παιδεία αλλά ακόμα και η ίδια η γνώση της πρωτοποριακής λογοτεχνίας. Φταίει βεβαίως το Πανεπιστήμιο, αφού τα περισσότερα λογοτεχνικά τμήματα μένουν προσκολλημένα σε παραδοσιακά και ξεπερασμένα θέματα. Φταίει ακόμη η απουσία της θεωρίας της λογοτεχνίας από τις νεώτερες γενιές που αποφοίτησαν τα τελευταία δέκα χρόνια. Φταίει ακόμη το γενικώτερο αντιδραστικό κλίμα που υπάρχει γύρω από το θεσμικό πλαίσιο. Με αποτέλεσμα να παρατηρείται μία μονομέρεια και μία επιπολαιότητα που καταλήγει να γίνεται δογματική. Οι περισσότεροι μπήκαν μέσα στο κλίμα αυτό από μόδα ή γιατί είδαν το έργο άλλων. Δυσκολεύομαι να βρώ άτομα που μπήκαν από πολύ ουσιαστικό λόγο, γιατί αν συνέβαινε αυτό και την ιστορία της πρωτοπορίας θα σέβονταν αλλά και την χρησιμότητα των ιδίων τους των έργων θα αναζητούσαν. Υπάρχει επιφάνεια σε πολλούς από αυτούς, δεν αναζητούν τη ρήξη, την ανατροπή, την αλλαγή από κάτι αλλά μάλλον την αναγνώριση, το βόλεμα και την διασκέδαση.
Στην πραγματικότητα η σημερινή ηλεκτρονική ποίηση προϋποθέτει τρία ιστορικά στάδια. Πρώτον, γύρω στο 1968 με την ηλεκτρονική μουσική του John Cage, του Ιάννη Ξενάκη, του Scelsi, του Νοno, του Berio μέχρι την ελεύθερη Τζάζ του Braxton και τους Μινιμαλιστές. Το δεύτερο στάδιο τοποθετείται γύρω στο 1981-83 με την στροφή της θεωρίας της λογοτεχνίας και της ποιητικής προς την ηλεκτρονική τέχνη. Εδώ έχουμε την Perloff, τον Βernstein, τον Μac Low, τον Κοstelanetz, την ηλεκτροακουστική μουσική του Winham Laboratory και τον Paul Lansky, τις όπερες του Phillip Glass και ένα κομμάτι της Γλωσσοκεντρικής ποίησης. Στο ίδιο ρεύμα πρέπει να προσθέσουμε και πολλούς άλλους μουσικούς, όπως την Kaja Saariaho, τον Magnus Linberg, την Sofia Gubaidulina, τους Arditti Quartet και δεκάδες άλλους. Το τρίτο στάδιο είναι μετά το 1996 με την χρήση του διαδικτύου και την ανάπτυξη της Webart αλλά και γενικώτερα της Digital art. Εδώ μπαίνουν όλοι όσοι συμμετείχαν στο Παρίσι. Τα άτομα αυτά έχουν τον ενθουσιασμό και τις απαραίτητες τεχνικές γνώσεις, όμως τους λείπει η εικόνα ενός συγκροτημένου συστήματος. Δεν έχουν αντιληφθεί ότι η πρωτοπορία τα τελευταία 60 χρόνια έχει θέσει εκατοντάδες σημαντικά ερωτήματα που ακόμη δεν έχουμε διερευνήσει. Ο Εdouardo Kac θέλει να είναι αρχηγός ενός κινήματος χωρίς να γνωρίζει την ιστορία του. Γιατί πώς να κάνεις Webart αν δεν γνωρίζεις το έργο του Mac Low και ότι πίσω από τον Μac Low είναι ο Berrigan και πίσω από τον Βerrigan ο Οlson και παραπίσω ο Pound; O Phillip Glass όμως γνωρίζει άριστα την αμερικάνικη ποίηση και στηρίχτηκε κυρίως στην παράδοσή της. Oταν δεν έχεις πλήρη την εικόνα καταλήγεις εύκολα σε δογματισμούς και φατριασμούς. Όμως συνέδρια σαν κι αυτά όλο και βοηθούν να κάνουμε ένα βήμα μπροστά.
Θα σημειώσω κάτι ακόμη. Τα τελευταία 20 χρόνια περίπου έχει γεμίσει όλος ο κόσμος με διάφορα Art Centers, Art Houses, Poetry Centers κ.λ.π. Η Αμερική έχει μερικές εκατοντάδες τέτοια, η Ευρώπη είναι κι αυτή γεμάτη καθώς και ο υπόποιπος κόσμος. Αναφέρω ενδεικτικά τα εξής: Centre Cat’ Art και Camac Art (Γαλλία), Mάντσεστερ (Αγγλία), Εδιμβούργο (Σκωτία), ΚulturKontakt (Αυστρία), Arena Berlin (Βερολίνο), Τransartists (Ολλανδία), Αrtspace Visual (Σύδνευ-Αυστραλία), Sanskriti Foundation (Νέο Δελχί-Ινδία), Stone and Water (Κορέα), What (Τανζανία), Aden Art και άλλα 3-4 στην Κωνσταντινούπολη, στο Ενούγκου της Νιγηρίας, στο Ντακάρ της Σενεγάλης και εκατοντάδες άλλα ακόμη. Η Ελλάδα είναι από τις ελάχιστες χώρες που δεν έχει κανένα. Και να σκεφτεί κανείς ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση δίνει αρκετά κονδύλια για αυτά τα κέντρα αλλά το Υπουργείο Πολιτισμού δεν έχει δείξει κανένα ενδιαφέρον. Το Κέντρο Ποίησης για την Πρωτοπορία είναι διασυνδεδεμένο με όλα αυτά τα κέντρα μέσα από δίκτυα που υπάρχουν. Όμως βοήθεια δεν έχουμε δεί από πουθενά. Οταν ξεκινούσα πριν μερικά χρόνια να γυρίσω στην Ελλάδα για να προσφέρω τις γνώσεις μου εδώ που να μπορούσα να φανταστώ πόσο βαθύ είναι αυτό το κράτος. Αυτό με οδηγεί σε πολλά άλλα ερωτήματα αλλά από πού να ξεκινήσει και πού να τελειώσει κανείς.

Ο Παναγιώτης Μποσνάκης είναι Καθηγητής Πανεπιστημίου και πρώην Σύμβουλος στο Υπουργείο Εξωτερικών.